Борис Упевче

МОАИТЕ СЕПАК ОДЕЛЕ 

СТАТУИТЕ

Ретко кој не слушнал за чудните огромни статуи сместени на еден минијатурен остров во бескрајот на Тихиот Океан. Најпрво се сметало дека тие статуи се само глави, за подоцна да се открие дека главите имаат тело и се навистина многу големи. Се претпоставува дека причината за постоењето на статуите може да е во градењето споменобележја за претходните генерации, бидејќи статуите имаат имиња. Многумина се обидувале да го објаснат постоењето на овие статуи со различни теории.

Со повеќе испитувања на составот на камените статуи е утврдено дека скоро сите потекнуваат од камен што е стврдната пепел од вулканот Рано-Рараку. Впрочем, на падините на вулканскиот кратер се́ уште се наоѓаат незавршени статуи, со различен степен на градба. Од тоа може да се изведе и заклучок за постапката на изработка. Најпрво грубо се исцртувала позицијата на новото моаи.

Потоа, се копале канали по обемот на планираната статуа за да се пристапи под неа. Копањето продолжувало се́ додека целата статуа не се прикрепувала на тенок слој карпа по целата должина. Притоа грубо биле дефинирани изгледот на ликот на статуата со посебна форма на телото, главата, вратот и ушите. Во последниот стадиум на копањето, тенката карпа што останала по должината се продупчувала со низа отвори оставајќи ја целата тежина на моаито да лежи на низа столпчиња.

Столпчињата од двете страни се заменувале со плочести камења кои го преземале товарот на статуата. Најнакрај, столпчињата од тенката карпа биле прекинувани за целата тежина на статуата да се префрли на камените плочки. На тој начин новата статуа можела да се придвижува хоризонтално со лизгање над камените плочки. Но, во таа фаза статуата се́ уште била во хоризонтална позиција. За да се премине на следната фаза, требало статуата да се исправи. 

Повеќето незавршени статуи кои се на местото на градба биле во хоризонтална положба, додека завршените биле во исправена положба. Веројатно поради ерозијата на земјиштето телата на исправените статуи биле затрупани, така што само главите биле сеуште видливи.

Изгледот на веќе исправените статуи се дотерувал и се вршела припрема за транспортирање до АХУ – свето местото каде се поставувале статуите.

Сеуште не е утврдено како статуите биле транспортирани до одредиштето, и покрај многуте обиди за тоа. Според усните преданија на малкумината преживеани домородци, забележани од мисионерите, кои во текот на деветнаесеттиот век дошле на островот, статуите чекореле до одредиштето. Сметајќи го тоа за бесмислено, произведени се повеќе теории за да се објасни како огромните статуи од веќе потврдената локација на изградба стигнувале до местaтa на нивно поставување, оддалечени повеќе километри.

Најпрво се сметало дека тоа се правело со влечење на статуите и користење човечка сила. Норвежаните под водство на Thor Heyerdahl експериментирале во 1955 година да придвижат една од статуите со помош на 180 луѓе и да ја влечат на положени трупци. Меѓутоа, со оглед на димензиите на статуите и нивната тежина триењето на стуата со земјата бара ангажирање и организирање на енормен број способни луѓе за таа цел. На малечкиот остров тоа не било можно, бидејќи не можело да се пронајдат толку луѓе способни за тоа. Heyerdahl пресметал дека статуа со просечна големина на тој начин може да се придвижи по околу 100 метри дневно. Но, тоа секако не би бил лесен потфат, бидејќи за придвижување на најголемото моаи би биле потребни околу 1500 луѓе, а, притоа би дошло и до значајно оштетување на самата статуа изработена од туф. Поставувањето дрвени трупци под статуата може да го намали триењето, а со тоа и оштетувањето. Но, тоа се покажало како недоволно. За да се спречи оштетувањето, се предлагала теорија според која чатали од дрво во форма на Y, се поставувале помеѓу трупците и статуата, така што статуата била заштитена од оштетување при лизгањето. Овие претпоставки се покажале непотврдени, бидејки за транспорт биле неопходни повеќе луѓе одошто можело да се најдат на островот и притоа статуите се оштетувале. Но, и покрај тоа експериментите продолжиле.

ЕКСПЕРИМЕНТИТЕ ПРОДОЛЖУВААТ

ПАВЕЛ ПАВЕЛ

Согласно со усните преданија, статуите оделе, така што се транспортирале исправени. Ова дало поттик на повеќе обиди од кои попознати се на чешкиот инженер Павел Павел, што со група од 16 помошници успеал да придвижи реплика на статуа во исправена положба, на кратко растојание во 1982 во Чехословачка и 1986 на самиот остров, на покана од Рапануи жителите на островот.

ЈО АНЕ ВАН ТИЛБУРГ

Во 1998 година Jo Anne Van Tilburg предложила да се постави санка што ќе се подмачкува за да се намали бројот на луѓето потребни за транспорт на само 60 души. Санката во форма на буквата А била поставена на трупци, а врз неа била подигната реплика на моаи со просечна тежина. Експериментот бил успешен само за придвижување на кратко растојание.

КАРЛ-ЛИПО, ТЕРИ Л ХУНТ и СЕРГИО РАПУ ХАОА

Ова било предизвик и за група универзитетски професори-археолози од универзитетот во Хаваи (Carl_Lipo,Terry L Hunt иSergio Rapu Haoa) да експериментираат со придвижување на моаи во исправена положба.

Движење на статуите во вертикална положба со користење јажиња, со три синхронизирани групи луѓе. Експериментот го реализирале во текот на 2013 тата година, со поддршка од страна на непрофитната организација Национална географија (National Geographic). Двете странични групи со ритмичко повлекување ја нишале статуата придвижувајќи ја нанапред со мали чекори. Третата група со јаже спечувала статуата да падне, одржувајќи ја вертикална. Сепак, и покрај успехот статуата да се придвижи неколку десетини метри по претодно израмента патека, овој експеримант се покажал како недоволен да го објасни транспортот на статуите, бидејќи со влечењето дошло до значајно оштетување на долната страна на статуата при краток транспорт, што секако значи дека со транспортот на тој начин, на растојание од повеќе километри, истата би била преполовена. Исто така, ангажирањето и синхронизирањето на група луѓе на задача со долго траење претставува сериозен логистички проблем.

ЛЕВИТАЦИЈА И ВОНЗЕМЈАНИ

Кон ваквите обиди мора да се придружи и шпекулативното објаснување дека вонземјани со помош на левитација ги транспортирале статуите и ги поставиле на соодветното место

ОБВИНУВАЊЕ НА ЖРТВАТА

Врз основа на ваквите експерименти, при што во скоро сите имало потреба од големо количество дрвени трупци, многу често се поставуваат и претпоставки со кои се обвинуваат староседелците, обземени од култот да ги движат статуите ги уништиле сите дрва на островот. Со тоа предизвикале нарушување на екосистемот и криза што резултирала со глад и довела дури и до канибализам. Слична теорија, како причина за пропаѓањето на екосистемот се наведува дека биле полинезиските глувци, кои ги јаделе семињата на дрвата пред тие да можат да изникнат. Островот што некогаш веројатно бил дом на можеби десетина илјади жители бил сосема уништен. Според некои податоци, во 1877 година на островот имало само 111 преживеани жители-староседелци. Сепак, најверојатно е дека вистината не е онаа што ваквите тврдења сакаат да ја презентираат. Кои се мотивите, ако ги има, за тие тврдења, останува да се претпостави. Со подетално истражување на историските факти кои останале запишани, претпоставувајќи дека има и многу кои или не биле запишани или се намерно или ненамерно уништени, може да се формира и поинаква слика за причините и секако последиците од историските настани за подемот и пропаста на тоа општество.

ИСТРАЖУВАЊЕ ЗА КУЛТУРАТА

Американскиот антрополог William Thomas Mulloy, Jr. (1917–1978) е најпознат по истражувањето на културите на полинезиските народи, особено во областа на производството, транспортот и подигањето на моаите. Дал голем придонес за обновување на дел од моаите и нивно поставување на АХУ-ата со нивна претходна реставрација.

Со себе повел мала група Рапануи составена од четири мажи и жена со дете, кои некако успеале да се ослободат од перуанското ропство и еден помошник. Но, заради претходните искуства со посетите на странци, островјаните отворено се спротивставиле и не дозволиле бродот да пристапи. Мисионерот и сопатниците биле едноставно истоварени на една од плажите и бродот заминал, а мангреванскиот помошник одбил да дојде на островот согледувајќи ја желбата на многу островјани, островот да го напуштат. На островот поминал околу девет месеци без никаков контакт со светот. Братот Еуген се обидел да се спријатели со еден од водачите на клан и група локални жители. Неговите обиди да воспостави некаков контакт со локалниот лидер биле понижувачки бидејќи тој го заробил и насекаде го носел со себе. Подоцна успеал да воспостави контакт и да побара заштита од соседниот клан. За време на овој престој Еурад забележел се́ уште жива Рапа Нуи култура. При следната посета на брод на островот, мисијата била зајакната со нови членови. Донеле и потребен градежен материјал за градење капела. Со тоа почнале да ја остваруваат целта за преобразба на неверниците и оттргнување од нивното паганско верување. Постојаните судири меѓу островјаните исцрпени од недостаток на храна и од болести довеле до масовно умирање. Се проширила епидмијата на мали сипаници што ја донеле повратниците од Перу како и туберкулозата. За овие болести островјаните немале имунитет и масовно умирале. Една од жртвите бил и Еуген Еирад кој умрел од туберкулоза.

ВОЈНИЦИТЕ

Две години подоцна, ветерани од Кримската војна, во која здружените флоти на Англија, Франција и Кралството Сардинија застанале на страната на Османското Царство во војната против Руското Царство, се доселиле на островот. За разлика од неколку децении порано кога во поморската битка кај Наварино заедно со руската флота ја совладале османската придружувана од египетската флота, при ослободувањето на Грција, во оваа војна сојузниците застанале на страната на Османското Царство. Нивна цел била да се спречи растечката руска морнарица да има пристап до морињата што не мрзнат преку зима. Ова било особено значајно по поморската битка кај Синоп, кога руската флота ја десеткувала турската флота.

Како непосредна причина за војната се наведувала желбата за ослободување на христијаните од отоманското ропство и пристап до светите места за христијаните. Но, додека Французите се залагале за правата на Римо-Католиците, Русите ги барале правата на Источната Православна Црква. Секако, сите се надевале на заземање на дел од територијата на Османското Царство, при што Англија и Франција никако не сакале да дозволат Русија да заземе дел од таа триторија и да има пристап до морињата што не смрзнуваат.

Имајќи ја предвид замагленоста на поставените цели, таа војна со околу 800000 жртви, делумно од воените дејствија како и од болестите што се јавуваат притоа, се смета за скандалозна бесмислена меѓународна кланица ( "notoriously incompetent international butchery”).

Како резултат на загубената војна Русија, финансиски исцрпена, и́м ја продала Аљаска на Соединетите Американски Држави. Османското Царство доживеало огромни финансиски загуби и загуба на територии на Блискиот Исток, окупирани од страна на Англија и Франција. Дел од балканските нации се стекнале со автономија во рамките на Отоманското Царство. Војната завршила со мировниот договор од Париз во 1856 година.

Некомпетентноста на актерите и дипломатските манипулации резултирале со отворено незадоволство кон актерите.

Набрзо англискиот премиер Дизраели бил принуден да даде оставка, бидејќи не можел да ги оправда енормните матријални и човечки загуби со соодветна практична придобивка од војната.

Најголем губитник страната на сојузниците била Франција, со најголем број човечки жртви и без јасна стратешка добивка. Како последица на исцрпената француска економија со  огромните воени трошоци и загубите на војници и опрема, француската армија не можела да се спротистави на германската офанзива и брзата победа на Германците во Пруско-Француската војна што следела (1870-1871). Германија впрочем не зела дирекно учествуво во кримската војна но, тоа и овозможило да напредува во поглед на опремувањето на армијата. По војната Франција морала да и́ ги отстапи на Прусија Алзас и Лорен и да плати големи воени репарации. Еден од главните протагонисти на кримската војна, францускиот крал Наполеон III, абдицирал, по што била прогласена Третата Француска Република.

Грција исто така учествувала во војната, претежно со доброволци. Кралот Ото од Грција се надевал на руска победа и можност за проширување на Грција во другите балкански територии каде што има православни христијани. Но, Англија и Франција наметнале поморска блокада на пристаништето Пиреја и ја неутрализирале грчката флота. Следеле неуспешни востанија во Епир и Крит кои биле брзо задушени. Грција не била земена во предвид во текот на Берлинскиот конгрес, со кој што претседавл германскиот канцелар Ото фон Бизмарк, бидејќи таму се порамнувале сметките помеѓу актерите во војната. Напротив, сметајќи ја за симпатизер на Русите, сојузниците и наметнале поморска блокада, што резултирало со беда и незадоволство кај населението. Кралот Ото поставен од германците морал да абдицира во 1862 и бил протеран од Грција.

Во општото незадоволство никој не се грижел за ветераните од војната. Биле оставени самите на себе си. Артилерискиот капетан во француската војска Дутро-Бурние (Dutrou-Bomier), по војната, бегајќи од обврските кон сопругата и синот што ги оставил во Париз, како и од истерувачите на долгови поради големиот коцкарски долг, почнал да се занимава со морепловство. Со неколку ветерани купиле бротче и вршеле транспорт помеѓу островите во Полинезија. На островот Тахити се оженил. При еден транспорт за потребите на Мисионерите го посетил и островот Рапа Нуи (Велигденскиот Остров). Притоа му се родила идејата за комерцијална експлоатација на Островот и островјаните. Најпрво Мисионерите, а потоа и тој самиот, на островот донесле овци и други четвороножни животни. Но за разлика од мисионерите тој при посетата на Австралија каде купувал овци, донесол и два сандака пушки и барут за малото топче што го спасил од бродот што потонал.

Конкуренцијата меѓу нив довела до нетрпеливост и дури и до отворено непријателство. Секоја од страните кон себе придобиле некој од раскараните поглавици на клановите. Безаконието станувало неподносливо. Мисионерот Расел (Russel) во 1883 година запишал дека локалните жители побарале од мисионерите да го заменат „паганското уредување“ со цивилизирано католичко уредување. Тој го наименувал Атаму Такена (Atmu Takena), еден од поглавиците на клан за поглавица на островот, и двајца советници и двајца судии. Во 1886 година бил реализиран попис. На островот имало 167 жители.При овој попис паганските имиња на островјаните ("Te Ingoa") биле заменети со нови католички имиња ("Ari'i Paea").

Дутро-Бурние организирал повеќе отселувања на островјаните за да работат на плантажите во Чиле или ископувањата гуано на други острови, посакувајќи да го стави островот под француско покровителство. Француската власт не била заинтересирана административно да го преземе островот од познати причини. На Рапануи им бил наметнат колонијалниот начин на живеење иако се́ уште не биле колонија. Некогаш регрутерите кои ги врбувале локалните жители да работат на нивните имоти склучувале со нив договори и обезбедувале минимални услови за живот, како храна и облека во мали количества, други пак, ги намамувале со ветувања кои никогаш не ги исполнувале. Мисионерите продолжувале со искоренување на паганската култура. Во тој период биле уништени скоро сите дрвени таблички со ронгоронго писмо и биле забранети сезонските празнувања на култот на „човекот птица“. Со тоа за островјаните престанал митот на соперништво меѓу Рапануи клановите и биле подредени на соперништвото помеѓу мисионарите и Дутро-Бурние. Една од причините за зголемената нетрпеливост било однесувањето на Дутро-Бурние што со бескрупулозното грабнување на жената на локалниот поглавица прогласувајќи ја за своја сопруга сакал да воспостави нова династија. На тоа отворено се спротиставувале мисионерите и одбиле да го озаконат неговиот брак. Тоа не го спречило да продолжи со нечесното однесување. При една безначајна кавга Дутро-Бурние бил убиен.

Донесените тревопасни животни на островот го пореметиле земјоделското производство на островјаните. Сенките на дрвјата го ограничуваат растењето на тревата, и како и секаде денес, шумите се сечат и палат за да се ослободи простор за напасување на стоката. Тоа пак неминовно предизвикува ерозија, особено во области каде врнежите се ретки но многу интензивни. Рапануите, за заштита на посевите, своите ниви ги оградиле со камени ѕидови. А пак, за да обезбедат поголеми површини за овците, мисионерите ја откупувале земјата од локалните кланови. На документите за купопродажба Рапануи се потпишувале со Х. Притоа, плаќањето за откупеното земјиште се вршело со соодветен број на овци одгледани на островот. Франција не била особено расположена за овој посед и веројатно во духот на пријателството го отстапила на чилеанската влада. На тој начин Чиле станал единствена јужноамеричка држава со прекуморски посед на населен остров.

ЧИЛЕАНСКИТЕ АДМИНИСТРАТОРИ

Во 1888 година поглавицата Атаму Такена на чилеанскиот капетан придружуван од вооружени војници кој што бил испратен да го преземе администрирањето со островот му дал грст трева велејќи:

„ -Ова е за вашите животни“. Притоа зграбил грст земја ја ставил во пазувите и рекол:

„-Ова останува со нас“.

Чилеанците ги прогласиле овците и другата стока за сопственост на компанијата на Дутро-Бурние и ги конфискувале. Со тоа, камените огради подигнати за заштита на посевите станале граници што локалните жители не смееле да ги поминат. Така, не можеле често да пристапат до своите имоти или да ги посетат светите места на нивните предци. Автократското владеење со закани и насилство резултирало со забрана на симболите на Рапануи. И знамето на Рапануи било забрането. На Риро, последниот Рапа Нуи поглавица му било наредено да престане со „бесмисленото кралување“ ("king nonsense"). Островот сега бил сопственост на чилеанците и немало место за локално владеење, така што морале да се спроведуваат наредбите од надредените во хиерархијата.

Риро најпрво се надевал дека чилеанска делегација ќе посредува во спорот, како што му било ветено на Атаму Такена при преземањето на управувата со островот. Откако таква делегација не се појавила, за да ја разјасни ситуацијата, решил да побара помош од властите во Чиле. Отпатувал до таму, надевајќи се дека ќе се сретне со чилеанскиот претседател, но бил примен само од локалните управители на областа Вапаризо. Под сомнителни околности таму и починал. Во 1966 година Чиле дефинитивно го анектирал островот прогласувајќи го за дел од Вапаризо. Со тоа најпрво Французите а потоа и Чилеанците целосно ја редефинирале Рапануи културата.

МОАНА

Согласно усните преданија на локалните Рапа Нуи староседелци, статуите поседуваат МОАНА - надприродна животна енергија што ја исполнува вселената. Во културата на Полинезијците и Малинезијците секој може да има моана, независно дали тоа се однесува на предмет, животно или човек. Тој што поседува моана може да ја користи за добро или лошо. Кај луѓето ова повеќе се однесува на управувањето со енергијата и силата, отколку со нивно поседување. Тоа е силата на дарба и волја. Маж или жена кои поседуваат моана, согласно со преданијата, може да ги придвижуваат моаите каде сакаат. Уште повеќе, поседувањето моана е неопходна особина на водачите кои треба да носат одлуки за акции поврзани со благодетта на населението. Затоа и изборот на поглавицата (водачот на островјаните) бил мериторен. Се претпоставува дека новосоздаденото општество, при доселувањето на Рапануи на островот било управувано од човек што заедно со неговите блиски (неговиот клан) поседувал моана. Велам, управувано а не владеено, бидејќи владеењето подразбира употреба на сила, додека при управувањето е потребна мудрост, што предизвикува почит  кон тој што поседува моана и доверба дека тој работи за унапредување на животот на островјаните. Авторитетот се наметнува, довербата се стекнува додека почитта се заслужува. Претпоставувам исто така дека изборот на водачот што ќе управува со општеството, што секако носело и привилегии и почит од сите членови на заедницата, подлежел на верифицирање. Секогаш кога ќе се појавел конкурент кој го предизвикувал тековниот управител, во определена сезона и временски рок, со својот клан и други кои му верувале, требало да изгради ново МОАИ и да го придвижи и победи во трката на моаите. МОАИ-то што му припаѓал на претходниот управител се поставувало на АХУ како спомен обележје на неговото управување по што островјаните ќе го паметат. Можеби затоа моаите имаат имиња. Се́ уште постојат патишта низ целиот остров што биле изградени за да се овозможи движењето на моаите. Уште повеќе, доколку е можно статуите тешки неколку десетици тони да се придвижуваат по сопствена желба, при недостаток на крупни животни кои во другите краеви на светот се користат за транспорт на стоки, моаите можеле да се користат како средство за транспорт. Ако на моаи тешко  повеќе десетици тони се додаде товар од неколку десетици па и стотици или илјада килограми нема да направи голема разлика. Но, не е можно моаите при движењето по тесните патеки да се разминуваат, па бројот на активни моаи морало да биде ограничен. Само кланот што го изградил и придвижил последното моаи имал привилегија да го врши транспортот во рамките на островот. Веројатно ископаната вулканска пепел била транспортирана до градините на островјаните со помош на моаи.

ДОСЕЛУВАЊЕ

На полинезијските острови, впрочем како и секаде во светот на луѓето, многу чести биле војните за доминација. Полинезиската култура го фаворизирала првородениот потомок и тој го наследувал највредниот дел на островите и правото на владеење. Со тек на време се создал класен систем во кој браќата или братучедите со своите кланови се бореле за превласт. Хоту Матуа бил поглавица на племето на долгите уши. (Кај определени афрички, малезијски и полинезијски племиња, дистинкција за племенската припадност се остварувала со потенцирање на формата на главата, должината на вратот, или други лични карактеристики на припадниците на племето. Тој процес бил долготраен и започнувал од најрана возраст. Кај долгите уши неколку години по раѓањето на детето се правел мал засек на долниот дел на ушната школка. Во тој засек се вметнувала плочка изработена од дрво или глина со симболични знаци што биле карактероистични за кланот. Како што детето растело отворот на ушето се пополнувал со се́ поголема дрвена плочка. Возрасните членови на племето веќе имале црволик израсток кој можеле да го префрлат преку ушната школка. На дрвената плочка биле запишани неговиот ранг и позицијата во племенската хиерархија. Оваа практика, со приближна форма, се́ уште е присутна кај некои племиња во Североисточна Африка.)

 Хоту Матуа не го добил највредниот дел од островите, бидејќи веројатно не бил првороден син во кланот, или го загубил во војната со браќата. Сакајќи да го избегне постојаното залудно губење на животи во борбите за превласт со неговите браќа и братучеди, Хоту Матуа ги собрал следбениците и тргнал во потрага на ново место за живеење. Неговиот свештеник Хау Мака му го раскажал сонот за малиот прекрасен остров што во сонот го прелетал, кажувајќи ја неговата точна локација и го опишал детално. Хоту Матуа испратил извидница да го пронајдат островот од сонот на Хау Мака. По повеќемесечна потрага, извидниците потврдиле постоење на таков остров. Хоту Матуа со неговиот зет, опремиле два катаморани и ги понеле со себе своите фамилии, луѓе од нивниот клан, животни, семиња за растенија, храна и вода за патувањето. По два месеца патување, здогледале остров. Заливот во кој стигнале потполно одговарал на описот што го дал Хау Мака. Подоцна го нарекле Анакена.

Истражувајќи го островот откриле дека сепак тоа не бил рај на земјата, како што се надевале на почетокот. Островот немал река, и ниту еден поток со истечна вода. Земјиштето било скоро неплодно и ретките дрвја обезбедувале малку услови за опстојување. На него веќе имало жители. Локалните жители (кратките уши) со неверување гледале на придојдените. Малите обработливи површини обезбедувале се́ помалку сладок кромпир што бил начин да преживеат и не биле спремни тоа да го делат со новодојдените (долгите уши). Хоту Матуа се трудел да го избегне судирот со староседелците на островот. Неговата желба била да ги сплоти луѓето во заедница каде секој ќе ја искористи моаната со која е обдарен за доброто на сите, каде што нема доминација и каде што сите се подеднкво значајни, остварувајќи ја својата задача, како што пчелите работат неуморно за продолжување на поколенијата во вечноста. Само општество без алчност, завист и желба незаслужено да се подредат другите, може трајно да просперира. Судирот со строседелците би го направил новото општество исто, како она од кое решил да се ослободи, каде најблиските стануваат најголеми непријатели и меѓусебно се убиваат. Тоа за него би претставувало целосно разочарување во желбата да создаде општество без војни.

Хау Мака пак сонувал и во сонот видел дека за општеството да биде онакво како што тој претходно го видел во сонот, треба и островот да има моана. Таа се изгубила бидејќи кратките уши во меѓусебните војни ѓи убиле своите претци а со тоа и моаната што тие ја поседувале. Уште повеќе, тие и не ги почитувале своите претци. Светот е во постојано движење и моаната што му е неопходна на секој предмет, жив или нежив, животно или човек, може да постои само во заедништво. Моаната треба постојано да се обновува и секогаш мора да му се оддава почит на заедништвото. Дури и каменот што има моана може да се движи. Островот станал неплоден поради отсуството на моана што претците ја зеле со нив, во време на судирите помеѓу клановите на кратките уши. Бидејќи ако во војната се изгуби макар и еден човечки живот тоа е голема загуба. Со смртта на тој човек се губи неговата моана и целото општество станува посиромашно за вештините и знаењето што тој го поседувал. Сепак, смртта е составен дел на живеењето, неминовно е да се случи.

ПРЕТЦИТЕ

Но, нашите предци откако ќе заминат на небото, се́ уште оставаат трага и „живеат“, бидејќи ја оставаат својата моана во нас и карпите, преку вештините што тие ги пренеле на нас и знаењето што го споделиле со нас. За овој континуитет не е потребен голем напор. Доволно е да се двајца, еден што кажува и еден што слуша. Војната не е добра за никого. И оној што се смета за победник мора да страда во немаштијата што следи и загубата на човечките вештини и знаењето на тие што погинале и разорената татковина. Само со избегнување на конфронтации од кои избегале, и почит кон предците, овој остров може да биде како во неговите соништа.

Но, претците изморени од однесувањето на луѓето ги напуштиле. Единствен начин за надминување на проблемите и подобрување на животот на островот е да се обнови врската со претците. Во сонот на Хау Мака дошле нивните претци водачи во форма на огромни статуи што чекореле по островот и го преобратиле во плодна земја. Долгите уши и кратките уши требале да се зафатат со градба на такви статуи. Придвижувањето на тие статуи, штом прогледаат, би бил патот кон заздравување на природата на островот. Во сонот видел дека голем дел од нив не стигнале да се преселат меѓу ѕвездите. Тие биле закопани на падините на изгаснатиот вулкан Ранорараку и можеле да им го овозможат остварувањето на тој сон. Нивните тела требало да се откопаат од скаменетиот вулканска пепел (туф) и нивната пепел да се врати на почвата на островот за да и се врати моаната.

Ниту долгите уши ниту кратките уши не биле способни самите да ги изградат и придвижат статуите на претците, туку единствено со заеднички напори можело тоа да се оствари. Кратките уши (затекнатите староседелци), кои биле вешти во обработката на каменот, требало да ги ископаат, додека долгите уши предводени од Хоту Матуа и  Хау Мака на определен ден во годината со украсување би ги оживеале и придвижиле низ островот. За таа цел се изготвувал цилиндричен покров за главата на стауата (Пукао) и очи од корали и други материјали (оксидиан за белките на очите и школки за зениците). Само кога моаито ќе биде споено со Пукао и прогледа, се враќа неговата моана и тоа може да се движи. Исто така, важно било пепелта што се идвојувала при копањето на статуата и содржела моана на претците, да се собере, однесе и распостели во градините на местата каде се саделе кромпирите и другите земјоделски производи, за и на тие места да се обнови врската со претците.

Во почетокот, кратките уши не верувале во ваквата приказна за моана и помошта на претците. Но, уште првата жетва ги убедила дека тоа не е празна приказна. Родот на нивите бил неспоредливо поголем од порано. Со тоа се увериле дека Хоту Матуа навистина е обдарен со моана. Откако првото моаи зачекорило по островот заедно го прифатиле како поглавица кој раководи со припадниците на индивидуалните кланови на островјаните. Но, неговата позиција не била засекогаш добиена. За време на летната сончева пресвртница, во почетокот на  месецот февруари, за време на празникот Тапати Рапа Нуи (Tapati RapaNui), секој што сметал дека поседува моана, можел да го заземе местото на поглавица ако победи во трката на моаите. Предизвик бил да докаже дека поседува моана и дека со својот клан може да изработи ново моаи што ќе го придвижи до однапред определеното место. Моаито на стариот поглавица, што го напушта местото на водач, го поставувале на за тоа изработена платформа (Аху). Островјаните нe го заборавале, па иако веќе не бил поглавица на клановите, тој бил почитуван од сите. И додека новиот поглавица раководел со островските кланови, само моаито што тој со неговиот клан го изработил слободно се движело по патеките на островот. Притоа со моаито се пренесувале товари, за која услуга, се добивало за возврат компензација во форма на земјоделски производи или риба. За секоја услуга што ќе ја побарале од кој било жител на островот било вообичаено да се даде некаква награда или противуслуга.Тајната за изработката и движењето на моаите се чувала во рамките на кланот и била пренесувана по линија на првородениот потомок на поглавицата Хоту Матуа. Со тоа тој се здобивал со моана што можел да ја користи и скоро секогаш бил поглавицата што управувал со островот.

За островјаните трговијата немала цел. Затоа тие немале потреба од пари. Секој можел да произведе доволно храна за опстанок, а трговија со островјани оддалечени илјадници километри неизвесната пловидба по океанот била бесмислена. За секоја услуга меѓусебе си разменувале храна или некој друг производ. Островјаните немале потреба од залихи. Климата на островот обезбедувала постојана жетва през целата година. Островот доживеал процут со воспоставувањето на култот на моаите. Постојано имало обиди за градба и придвижување на моаите, но, ретко кога се успевало во тоа. На островот се избројани околу илјада моаи. А и при промена на поглавицата што најчесто бил од кланот обдарен со моана, немало позначајни потреси во општеството. Основна премиса била дека само со соработка и взаемно почитување на кратките уши и долгите уши може да се постигне рамнотежа и благосостојба за островјаните.

РОНГОРОНГО

Рапануи создале свое писмо. Тоа писмо се состои од низа симболи кај кои секој втор ред е испишан во обратна насока. И покрај многу обиди, се́ уште не е протолкувано писмото ронгоронго. Некои сметаат дека во суштина е протописмо, или низа симболи со естетска форма, што се́ уште не е разјаснето. Претпоставувам дека „дрвото што зборува“, не е писмо соодветно за сваќањата на европјаните. Едноставно, тоа тешко може да биде прочитано од една индивидуа, како што е тоа случај кај другите писма. Кај ова писмо кое се состои од низа симболи секој втор ред е со обратна насока. Поединечното читање на секој од двата реда нема смисла. Претпоставувам дека за разбирање на запишаното, неопходно е да се чита од двајца, кои седат еден наспроти друг и наизменично гласно читаат еден симбол (слог) по друг. Резултатот на таквото читање веројатно би била разбирлива порака. Тука не е важна силата со која се извикуваат симболите, напротив, ако тој што чита од едната страна го надгласа другиот, резултатот на читањето ќе биде многу сличен на неразумна кавга. Важно е да се чита со исто темпо и ист интензитетот на  извикување. Вистинската порака е онаа што ја создаваат двете страни при синхронизирано читање.

Дрвените таблички испишани со ронгоронго писмото го величале заедништвото и неминовната потреба од соработка помеѓу двете страни. Секако, содржината на табличките била поврзана со стории за разни настани и пригодни молитви за време на верските обреди. Верувам дека при верските обреди посветени на претците кои им помогнале заедно да создадат рај на островот, свештеник на долгите уши од едната страна, заедно со свештеник на кратките уши од друга, синхронизирано и гласно чителе записи од табличките. На тој начин, сите присутни можеле да ја разберат пораката дека заедништвото и соработката се начини на кој што можат да го преобразат островот во корист на двете страни. Претпоставувам дека и знамето на Рапа Нуи е инспирирано од ронгоронго читањето (синхронизирано извикување).

На илустарацијава што следи е прикажан скромен обид за ојаснување на можната техника на употреба на Ронгоронго писмото.

ДР ТО ЗБО ВА ГЛА ОД НА ТО

ВО  ШТО  РУ  Е  СНИК  МИ  ТО

ПРОПАСТА НА МИТОТ ЗА МОАИТЕ

Но, по низа успешни децении, можеби векови, просперитетното општество почнало да назадува. Назадувањето на општеството не се случило преку ноќ. Во желбата за оддавање почит на претците, клановите се натпреварувале меѓусебе. Сакале да изработат поголемо и подобро изработено моаи. Забележале дека со тек на време, моаите изработени од туф пропаѓаат. Скаменетата вулканска пепел не е отпорна на атмосферските влијанија. Се јавила идејата за изработка на моаите од значајно подобар и потраен камен, базалт.

Па нели претците и тековниот поглавица заслужуваат траен спомен. За благосостојбата што беше им ја оствариле заслужуваат квалитетни споменици што ќе траат долго. Но, исто така дел од нив се противеле на таквата реформа и инсистирале да се почитуваат насоките дадени од Хау Матуа и Хау Мака.

Создадениот антагонизам ги поделил Рапануи во два табора со спротиставени идеи. Сепак, надвладеала струјата за реформирање на изработката на моаите со поквалитетниот и поиздржлив камен. Изработката на моаи од базалт била многу потешка поради цврстината на каменот споредено со мекиот туф.

Сите се надевале дека претците ќе бидат задоволни со изгледот и квалитетот на новите моаи. И навистина, со вложениот дополнителен труд и постапувајќи идентично како и при изработката на моаито од туф, моаите станале многу поубави. Но, приносите не биле пообилни и поквалитетни и покрај разнесувањето на ископаната почва при обработката на полињата. Напротив, со тек на времето, изостанувале богатите жетви. Секоја нова жетва била се́ посиромашна. Со тоа била поколебана вербата во моќта на моана и помошта од претците. Ова резултирало со незадоволство, па дури и со отворени судири помеѓу клановите за сега оскудните ресурси. Судирите меѓу клановите ги потврдиле предупредувањата на Хоту Матуа. Дека војната носи беда и за победените и за победниците.

РАЗМИСЛУВАЊЕ 

Кај мене сомнежот дали и како моаите биле транспортирани го побуди еден инженер за време на моите студии на Електронскиот Факултет во Ниш во 1973 година. Не можам да се сетам на неговото име, бидејки тој не беше редовен професор или асистент. На Факултет постоеше пракса, инженерите кои студирале на факултетот, повремено да одржат предавања, или поточно разговори со студентите на слободно избрана тема.

Во тој случај предмет на дискусијата беа главите, или огромните статуи кои постојат на Велигденските остови во Тихиот Океан. Интригантно беше прашањето како тие статуи биле транспортирани на подолги растојанија од локалните жители кои не знаеле за употребата на тркало. Елементарните пресметки за триењето на статуите со почвата покажуваа дека е неопходна употреба на голема сила на влечење само за да се помести камената статуа тешка неколку тони. Сепак, статуите биле транспортирани насекаде по патиштата на островот. Домородното население немало многу сознанија за тоа. На островот не постоела архива на пишани документи што би ја разјаснила историјата и случките важни за оваа култура. Сепак, тоа била култура, способна да изгради монументални споменици и да ги движи. Согласно усните преданија статуите оделе самите.

Со пензионирањето, добив доволно време да се посветам на слободни теми со кои сум се сретнал во животот. После прилагодувањето на концептот равнотежни состојби и движење на цврстите тела, конструирав неколку модели за експериментално симулирање на таквото движење. Финалниот модел на моаи од 200 грама без пукао, чекореше самостојно на работната маса. Во меѓувреме, се запознавав со историјата на Велигденските острови и локалната култура. Која била причината за подемот, развојот и пропаста на една автохтона култура, што го остварила неможното кое со векови не можело да биде објаснето и покрај многуте обиди. Дали при обидите за осознавање на оваа, слободно може да се нарече цивилизација, протагонистите не можеле да отстапат од стереотипното детерминистичко размислување? Пропаста на цивилизацијата што во основа била посветена на заедништвото како единствен начин за успешно функционирање на општеството во крајно неповолна средина на изоллираниот остров во бескрајот на Тихиот Океан, само е интригантен доказ за исправноста на „ефектот на пеперутка“(“Butterfly effect“) во теоријата на детерминистичкиот хаос што е феномен опишан од Едвард Лоренц професор по метеорологија на МИТ.(MIT meteorolo-gy professor Edward Lorenz ).

Споредувајки ги цивилизациите за кои имаме историски сознанија ќе забележиме дека пропаста на цивилизациите не се случува преку ноќ. Цивилизациите не пропаѓаат поради надворешните влијанија и непријателите. Нив ги уништува внатрешната ерозија. Коруптивното однесување алчноста и ерозијата на вредностите само ги кани странските непријатели да пљачкаат, силуваат и понижуваат. Често притоа служејки се со пренасочување на вниманието на небитни теми, тактиката за обвинување на жртвата или “ad hominem” тактиката при што конструктивна дискусија за суштината на пролемот се заменува со напади за лична дискредитација на соговорникот. Притоа, никогаш не се бара оправдување за таквото постапување, туку едноставно тоа го прават затоа што можат. Поробувањето е само завршен удар во процесот на продолженото распаѓање. Најчесто поробувачите се сметаат за повредни отколку што заслужуваат поради фактот што поробените, иако неволно, го припремиле теренот за своето поробување. Предаторите секогаш ќе ја искористат приликата да го совладаат послабиот. Кога основните вредности во општеството се проблематизираат, неминовно е намалување на идентитетскиот интегритет, што сигурно резултира со губење на идентитетот.

Со тоа се дозволува инфилтрирање на поединци од неформално организирани групи во есенцијалните институции на општеството. Моралните и етичките принципи и норми, што се столбови на општеството, не можат да ги издржат поривите на задоволување на личните интереси на влијателни поединци и групи (некогаш неформални) во општеството. Ако заборавиме за што се залагаме и ја загубиме мотивацијата за одбрана на тие вредности сигурно ќе ги загубиме. Тоа е отворен повик за поробувачите што без двоумење ќе го искористат. Големата риба ја јаде малата рипка, несвесна дека постојат и поголеми риби од неа самата што сакаат, и ќе ја изедат. Сите обиди за разјаснување на постапката за движење на моаите поаѓале од детерминистичкиот начин дека ако нешто не може да се реши со сила, истото може да се реши со примена на поголема сила. За мене е непојмливо зошто при сите експерименти актерите го занемарувале секогаш присутното пукао. Цилиндричниот столб што бил поставуван на главите на моаите. Улогата на пукаото не е украсен или симболичен елемент, бидејки со своите димензии споредливи со димензиите на телото на моаито и соодветна тежина ја определува динамиката на сложениот механички систем. Моаи модел од 200gr што оди самиот.

Веројатно менталната блокада е причина за одбивање да се согледа очигледното. Тезата дека огромините статуи чекореле, се прима како сомнителна и неверојатна и покрај фактот што статуите биле пренесени од местото на градба до одредиштето. Тие факти отстапуваат од идеологијата на сопствената супериорност во однос на примитивните народи. Спротиставување на таквиот став се смета за предавство и никој не сака да ризикува осуда од колегите за изнесување на спротивен став. Ова резултира со самоцензура и прифаќање на мнението на групата, колку и да не се согласуваме со тоа. Генијалноста на оние што надмените посетители, полни со себе и убедени во својата супериорност, ги сметале за примитивни варвари се гледа од осмислувањето на решение за сложениот кинематички проблем. Решението е толку добро, што векови поминаа до објаснувањето за неговото функционирање. Лично претпоставувам дека причина за пропаста на оваа цивилизација е пред се губењето на вербата во постоењето на натприродната сила моана. Верувањето во моана, било основа за практично реализирање на движењето на моаите и преобликување на островот, за „чие откривање ниту една нација не треба да се гордее“ ( како што запишал англискиот капетан КУК во својот дневник), во плодно и просперитетно општество во економската и културната сфера.

Можеби доколку под влијание на странците не биле уништени сите записи со ронгоронго писмото би можела да се согледа големината на овие достигнувања. Но, странците верувале дека преобразувањето на еретиците во духот на западната култура е добро дело што на крајот ќе резултира со материјални придобивки. Рапа Нуи жителите веќе ја имаат загубено врската со своето минато. Странците успешно ги ретуширале сеќавањата за минатото и за нив сега важи новата вистина што веројатно почнува со откривањето на островот од страна на холанѓаните и неговото преименување во Велигденски остров, што со Рапа Нуи нема ама баш никаква врска. Можеби затоа и приказните за чекорењето на статуите што ги придвижиле Хау Матуа и Хау Мака, ги прогласиле за бесмислени Kако што заслугата за постоењето на оваа цивилизација може да се припише на верувањето во моана, исто така причината за пропаста на истата може да се припише на одлуката во желбата за совршенство на статуите, тие да се изработуваат од базалт наместо помалу отпорниот на временските влијанија туф. Таа скоро безначајна промена ја урнала основната идеја пепелот од изгаснатиот вулкан Рано Раку да се собира и распростира во градините. Тој пепел содржи моана, минералите што недостигаат во почвата за да се овозможи наѓубрување на посевите. За разлика од пепелот од туф пепелот од базалт е стерилен и не се раствора во вода. Тоа веројатно била непосредната причина за деградација на општеството. Ако бараме спротивен пример, се наметнува заклучок дека однесувањето на островјаните на Северниот Сеинтелски Остров, е потполно оправдано. Сеинтеланците одбиваат секакво мешање на странците и се одлучни во тоа. Одбиваат секаков контакт и дури ги убиваат странците кои непоканети се дрзнуваат да дојдат на островот. Впрочем, тие одбиваат секаков контакт со странците, такашто не постои можност за упатување на некаква покана. Решени се да го продолжат начинот на живот што го практикуваат со можеби илјадници години. Малото племе на уште помалечкиот остров во Индискиот Океан останува имуно на надворешните влијанија и покрај многуте „добронамерни обиди“. Индија неодамна забранила секакво приближување кон островот на растојание од неколку километри и островот го ставила под своја заштита. Доколку не се случеше распаѓањето на Рапануи општеството, можеби и денес ќе можевме оддалеку да ги гледаме статуите како чекорат.

Размислувајки на оваа тема се наметнува и прашањето дека навистина е можно статуите сами да одат. Но, тоа како што покажале досега експериментите, не е можно со примена на сила. Неопходeн е поинаков пристап и верба за вистинитоста на тврдењата од  легендите на домородците. Истовермено и почит кон генијалноста на луѓето од тоа време. Експериментот покажан со оваа видео презентација ја покажува можноста за самостојно движење на модел на моаи од 200 gr. Нема јасна причина зошто и  движењето на моаито со големина од неколку тони би било засновано на поинакви принципи од универзалните.